Gospodarka a zrównoważony rozwój
Gospodarka opiera się na społecznej wymianie towarów i usług, realizowanej najczęściej przy użyciu pieniędzy. Wzajemna zależność podaży i popytu reguluje ceny. Podmiotami zawierającymi transakcje są ludzie, przedsiębiorstwa, państwa lub organizacje ponadnarodowe, takie jak Unia Europejska. Gospodarka jest ważną częścią globalnego społeczeństwa, ponieważ określa sposób dystrybucji dóbr, dobrobytu i pracy. Wskaźnikiem najczęściej stosowanym do pomiaru rozwoju gospodarczego kraju jest produkt krajowy brutto (PKB), czyli łączna wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym kraju w ciągu roku.
Granice wzrostu
W 1972 roku Klub Rzymski opublikował „Granice wzrostu”. Był to raport naukowy, który po raz pierwszy wykazał, że jeśli „dalej będzie tak, jak zwykle” – z szybko rosnącą liczbą ludności, zużyciem zasobów i zanieczyszczeniem środowiska – to ok. 2100 roku światowe kryzysy doprowadzą do globalnej katastrofy. Pięćdziesiąt lat później potwierdziło się wiele z opublikowanych wtedy prognoz. Mimo to gospodarka kapitalistyczna jest nadal nastawiona na wzrost, a nawet od niego uzależniona, zaś rosnąca wartość PKB jest uznawana za wskaźnik dobrobytu. Kapitalizm faktycznie spowodował na całym świecie wzrost średniej długości życia, podniósł poziom edukacji i zwiększył dobrobyt. Nie można jednak pominąć jego negatywnych skutków, takich jak degradacja środowiska naturalnego, rosnące nierówności i zmiany klimatu. Końcowy wniosek Klubu Rzymskiego, że „nieskończony wzrost gospodarczy w skończonym świecie jest niemożliwy”, wydaje się więc dzisiaj bardziej aktualny niż kiedykolwiek wcześniej.
Rola biznesu i państwa
Fakt, że wzrost gospodarczy jest ograniczony, znajduje odzwierciedlenie w opisanym już na tej stronie modelu zwanego tortem weselnym. Gospodarka jest w nim najmniejszym elementem umieszczonym na szczycie tortu i osadzonym w okręgu reprezentującym społeczeństwo. Oba mniejsze okręgi opierają się z kolei na największym, przedstawiającym wymiar ekologiczny.
Model tortu weselnego Sztokholmskiego Resilience Centre
Źródło: Stockholm Resilience Centre 2016
Jak gospodarka może się przyczynić do zrównoważonego rozwoju?
Model tortu weselnego odnosi się do sformułowanych przez ONZ celów zrównoważonego rozwoju: (8) wzrost gospodarczy i godna praca, (9) innowacyjność, przemysł, infrastruktura, (10) mniej nierówności oraz (12) odpowiedzialna konsumpcja i produkcja. W realizacji tych celów bierze udział wiele podmiotów. Poniżej odnosimy się tylko do ich dwóch najważniejszych kategorii:
- przedsiębiorstwa: mogą opracowywać innowacje, które na przykład pozwolą odfiltrowywać CO2 z powietrza lub konstruować bardziej wydajne turbiny wiatrowe. Zapewniając swoim zatrudnionym sprawiedliwe płace i dobre warunki, mogą również przyczynić się do realizacji celu godnej pracy i zmniejszenia nierówności. W ramach społecznej odpowiedzialności biznesu mogą dobrowolnie wziąć na siebie odpowiedzialność za różne cele społeczne. Ciekawe rozwiązania proponuje też ekonomia dobra wspólnego, która zakłada, że gospodarka nie powinna koncentrować się wyłącznie na dążeniu do zysku, lecz kierować się demokratycznie zdefiniowanym dobrem wspólnym.
- państwa: brak postępu w ostatnich dekadach wyraźnie pokazuje, że same przedsiębiorstwa nie doprowadzą do zrównoważonej transformacji. Potrzebne są wiążące państwowe i międzynarodowe regulacje oraz ustawy, na przykład dotyczące opodatkowania emisji CO2, uczciwych warunków pracy i ograniczenia dotowania szkodliwych dla środowiska samochodów czy wydobycia węgla itp.
Pomiar zrównoważonego rozwoju gospodarczego
Podstawowe pytanie związane ze zrównoważonym rozwojem gospodarczym dotyczy sposobu, w jaki można go zmierzyć i zaprezentować społeczeństwu. PKB mierzy jedynie ilość dóbr i usług wytwarzanych przez poszczególne gospodarki narodowe. Na domiar wszystkiego negatywne wydarzenia, takie jak powodzie czy wypadki samochodowe, także przyczyniają się do wzrostu PKB, bo przecież trzeba odbudować zniszczone budynki i kupić nowe samochody. Co więcej, wyższy poziom PKB od dawna już nie prowadzi do większej satysfakcji z życia, zwłaszcza w zachodnich krajach uprzemysłowionych. Szerszą perspektywę uwzględniają alternatywne wskaźniki dobrobytu, które oprócz rozwoju gospodarczego badają także inne aspekty:
- Wskaźnik Rozwoju Społecznego Organizacji Narodów Zjednoczonych mierzy oczekiwaną długość życia, wykształcenie i dochód narodowy brutto na mieszkańca. Ma więc szerszą podstawę niż PKB, ale aspekty ekologiczne i w tym przypadku nie odgrywają żadnej roli.
- Światowy wskaźnik szczęścia (Happy Planet Index) mierzy subiektywną satysfakcję z życia, oczekiwaną długość życia i ślad ekologiczny. Aspekty ekonomiczne odgrywają tu natomiast jedynie pośrednią rolę. W rankingu HPI Kostaryka, Vanuatu i Kolumbia znajdują się w pierwszej trójce, zaś wysoko rozwinięty Katar zajmuje miejsce z tyłu stawki. Polska jest na 74 miejscu, a Niemcy na 29 wśród 152 krajów, przy czym ślady ekologiczne obu tych państw są zdecydowanie za duże.
Dobre życie dla wszystkich a EZR
Istnieją kontrowersje, na ile wzrost gospodarczy jest celem pożądanym w kontekście zrównoważonego rozwoju. Bo chociaż wzrost PKB przyczynia się do zwiększenia dobrobytu, to zwykle idzie to w parze z większym zużyciem zasobów i wzrostem emisji. Dlatego zgodnie z ekonomią postwzrostu naszym celem nie powinien już być wzrost ilościowy, ale jakościowy. Zamiast większej liczby samochodów, ubrań i wakacji należy dążyć do lepszej jakości życia. Unikać presji czasu, zadbać o krótszy czas pracy, a jednocześnie o silniejsze poczucie wspólnoty i większą solidarność.
Różnorodne propozycje, w jaki sposób pracować nad tematyką zrównoważonej gospodarki podczas spotkań młodzieży, oferuje EZR. Dobre zestawienie metod i materiałów można znaleźć w publikacji Kreisau-Initiative „Wszystkie ręce na pokład! Podręcznik do edukacji na rzecz transformacji społeczno-ekologicznej”. Wiele metod, jak np. ForesTRY – grę symulacyjną dotycząca zrównoważonej gospodarki leśnej – udostępnia też Pomysłodzielnia PNWM.